Προγράμματα

Λεπτομέρειες

Κατηγορία: Προγράμματα 2015-16

Μαθαίνοντας τα κοχύλια της Λέρου θα συναντήσουμε τη βιολογία και θα αναδείξουμε την ανθρώπινη δημιουργία.

Μαρούγκας Γεώργιος

Φυσικός,  2^ο Γυμνάσιο Λέρου.

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

       Το πρόγραμμα αποβλέπει ώστε οι μαθητές να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν τον κόσμο των κοχυλιών, να χαρούν την ομορφιά τους, τον ήχο τους, τον ήχο της θάλασσας. Να τα αγαπήσουν, να τα αναζητήσουν  σε παραλίες, να δουν την τελειότητα της φύσης μέσα από αυτά. Να μπορούν οι μαθητές να αναγνωρίζουν τα περισσότερα ελληνικά κοχύλια, να μάθουν τις κοινές αλλά και τις επιστημονικές ονομασίες τους, ποια από αυτά ανήκουν στα απειλούμενα είδη ώστε να υιοθετήσουν στάσεις και να κατανοήσουν τη σημασία των κοχυλιών για το θαλάσσιο οικοσύστημα.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ:Περιβαντολλογική Εκπαίδευση, Μαλάκια, Ταξινόμηση ειδών,          Απειλούμενα είδη.

      Για τον καλύτερο σχεδιασμό του προγράμματος θέσαμε στόχους όπου τους ταξινομήσαμε σε γνωστικούς, συναισθηματικούς και ψυχοκινητικούς.

Γνωστικοί στόχοι:

1. Να μάθουν οι μαθητές να αντλούν πληροφορίες από το διαδίκτυο να τις επεξεργάζονται και να τις αξιοποιούν ώστε να εξάγουν συμπεράσματα σχετικά με το αντικείμενο μελέτης του.
2. Η ενημέρωση και η γνωριμία του κόσμου των μαλακίων.
3. Η απόκτηση γνώση για τα απειλούμενα είδη κοχυλιών στην περιοχή τους.

Συναισθηματικοί στόχοι:

1. Αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς των μαθητών απέναντι στο περιβάλλον.
2. Να υιοθετήσουν την βιωματική προσέγγιση και γνωριμία οικοσυστημάτων.
3. Να αναπτύξουν οικολογική συνείδηση, ώστε να συμβάλλουν στην καλύτερη ποιότητα ζωής.

Ψυχοκινητικοί στόχοι:

1. Να συνεργάζονται σε ομάδες. Να συνεργάζονται και να αναπτύσσουν δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της ομάδας.
2. Να αναπτύξουν θετική στάση απέναντι στη υλοποίηση σχολικών προγραμμάτων.
3. Να εξοικειωθούν με το χειρισμό των μέσων σύγχρονης τεχνολογίας.

Η εξέλιξη του προγράμματος μας

      Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος «project» και επίσης οι διδακτικές τεχνικές βιβλιογραφική ερεύνα, μελέτη πεδίου και καταιγισμός ιδεών. Σκοπός του προγράμματος είναι να γνωρίσουμε τα κοχύλια των Ελληνικών θαλασσών, τους οργανισμούς που ζουν μέσα σε αυτούς, πως ταξινομούνται και με ποιο τρόπο γίνεται η βιβλιογραφική έρευνα. Οι μαθητές καλούνται να κάνουν ερωτήματα πάνω στο τι θέλουν να γνωρίσουν σε σχέση με τα κοχύλια. Τα ερωτήματα που προέκυψαν:  Τι είναι τα μαλάκια; Πώς και γιατί δημιουργούνται τα κοχύλια; Πού ζουν τα μαλάκια; Τη χημική σύσταση των κοχυλιών; Πως μεγαλώνει ένα κοχύλι; Γιατί τα κοχύλια στις ακτές είναι άδεια; Πώς τρέφονται τα μαλάκια; Η θαλάσσια χελώνα είναι μαλάκιο; Ποιος είναι ο ρόλος στο οικοσύστημα; Γιατί υπάρχουν διαφορετικά είδη μαλακίων; Ποιους οργανισμούς έχει εχθρούς; Τι είναι ο βύσσος;

Οι μαθητές χωρίσθηκαν σε  τέσσερεις ομάδες, κάθε ομάδα ανέλαβε μερικά ερωτήματα από αυτά που τέθηκαν και συνάμα κάθε μαθητής ανέλαβε την παρουσίαση γνωριμία  δύο μαλακίων-κοχυλιών. Οι συναντήσεις των ομάδων γινόταν κυρίως στην βιβλιοθήκη του σχολείου, αλλά και στο εργαστήριο πληροφορικής. Στους μαθητές δόθηκαν οι παρακάτω οδηγίες για το πώς να πραγματοποιήσουν μια βιβλιογραφική έρευνα σε σχέση με αυτό που κάθε ομάδα.

Που μπορώ να βρω βιβλιογραφικές πηγές;

Πίνακας 1: Συνοπτική παρουσίαση πηγών και που μπορούν να αναζητηθούν.

Αναζητώντας πληροφορίες στο διαδίκτυο:

1. Θεματικούς καταλόγους ? πύλες

2. Ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες (π.χ. Wikipedia)

3.  Μηχανές αναζήτησης   (π.χ. www.google.com)

http://dschool.edu.gr

http://www.greek-language.gr

http://www.e-yliko.gr

www.saferinternet.gr

http://eduportal.gr

http://www.env-edu.gr

http://www.kpe.gr/

«Και να θυμάστε, μην το αντιγράψετε κατά λέξη από  την εγκυκλοπαίδεια. Γράψτε το με δικά σας λόγια!»   BarbaraJansen.

Σχήμα 1:Η βιβλιογραφική έρευνα ξεκίνησε

Γενικά

       Τα Μαλάκια αποτελούν μια από τις πολυπληθέστερες συνομοταξίες ζώων, ίσως τη μεγαλύτερη μετά τα αρθρόποδα. Αριθμεί σήμερα 100.000 και πλέον είδη ενώ σχεδόν καθημερινά οι ερευνητές ανακαλύπτουν νέα. Σε αυτή τη συνομοταξία (φύλο) ανήκουν κάποια πολύ γνωστά είδη όπως το χταπόδι, τα καλαμάρια, τα σαλιγκάρια και τα μύδια αλλά και πολλά σπάνια, άγνωστα στο πολύ κόσμο είδη. Τα μαλάκια λόγω της προσαρμοστικότητας και της ποικιλομορφίας τους, έχουν αποικήσει σ?όλη τη Γη και κατοικούν σε κάθε είδος ενδιαιτήματος ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες  για την ανάπτυξη της ζωής. Τα πιο πολλά μαλάκια ζουν στη θάλασσα. Κάποια  θαμμένα στην άμμο του βυθού ή βεντουζαρισμένα στους βράχους, όπως οι πεταλίδες και τα στρείδια, ενώ κάποια άλλα όπως οι σουπιές και τα χταπόδια κολυμπούν ελεύθερα και είναι επιδέξιοι θηρευτές. Άλλα ζουν σε λίμνες και ποτάμια, άλλα στη στεριά χωμένα σε σκιερά και υγρά μέρη ή πάνω στα δέντρα και κάποια άλλα δεν μπορούν να ζήσουν αποκλειστικά μόνο στη ξηρά ή στο νερό. Μαλάκια μπορεί κανείς να συναντήσει ακόμα και σε ύψος 5.500 μ. αλλά και στα βαθύτερα σημεία των ωκεανών. Η τεράστια ποικιλομορφία που παρουσιάζουν, από ένα αργοκίνητο σαλιγκάρι του κήπου μέχρι τα ευκίνητα καλαμάρια με το μεγάλο εγκέφαλο και την ανεπτυγμένη όραση, οφείλεται κατά πολύ στον καταπληκτικό σχεδιασμό του σώματός τους που μπορεί να εξελιχθεί σε οτιδήποτε σχεδόν. Τα αμφίνευρα αποτελούνται από πολύ πρωτόγονα είδη και θεωρούνται οι πρόγονοι όλων των ειδών της συνομοταξίας. Τα ελασματοβράγχια εκφυλίζονται συνέχεια. Τα κεφαλόποδα είναι τα περισσότερο εξελιγμένα μαλάκια που περιλαμβάνουν τα χταπόδια.

Το φύλο Μαλάκια περιλαμβάνει τις Ομοταξίες:

Aμφίνευρα (Πολυπλακοφόρα, Απλακοφόρα)
Μονοπλακοφόρα (Θεωρούνταν εξαφανισμένα. Τα τελευταία χρόνια όμως βρέθηκαν σε μεγάλα βάθη τα γένη Neopilina και Vena.)
Γαστερόποδα (Γυμνοβράγχια, σαλιγκάρια, γυμνοσάλιαγκες, πεταλίδες)
Σκαφόποδα (Τα Σκαφόποδα περιλαμβάνουν λίγα θαλάσσια μαλάκια και είναι γνωστά και ως χαυλιόδοντες εξαιτίας του σχήματός τους).
Δίθυρα (μύδια, στρείδια, χτένια, πίνες).
Κεφαλόποδα (καλαμάρια, χταπόδια, ναυτίλοι, σουπιές).
Το κοχύλι από την προϊστορία μέχρι σήμερα εξακολουθεί να συγκινεί τον άνθρωπο. Θα εξετάσουμε τη θέση του κοχυλιού σε διάφορες φάσεις στη ζωή του ανθρώπου.

Τα κοχύλια στην ιστορία

       Τα κοχύλια έχουν παίξει σπουδαίο ρόλο στη ζωή του ανθρώπου σε όλες τις εποχές. Η επιστημονική ?ελέτη τους ξεκινά στην αρχαία Ελλάδα τον 4ο αιώνα π.Χ. από τον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο.  O Αριστοτέλης, πρωτοπόρος ζωολόγος, φιλόσοφος και φυσιοδίφης, στην "περί ζώων ιστορία" περιγράφει με εξαιρετική λεπτομέρεια το διαχωρισμό των μαλακίων σε "μαλακόστρακα" και "οστρακόδερμα". Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα και της ομορφιάς, αναδύθηκε από τη θάλασσα μέσα από ένα κτένι κοντά στις ακτές της Κύπρου. Τον 15ο π.X. αιώνα στην Τύρο και τη Σιδώνα, ένα είδος οστράκου χρησίμευε για την πορφυρή βαφή των ενδυμάτων και αργότερα των χιτώνων των Ρωμαίων και Βυζαντινών αυτοκρατόρων. 
Κατά τον Πλίνιο Γάιο η διαδικασία αφορούσε το βράσιμο κατακερματισμένων οστράκων και την εκχύλιση του χρώματος, σε συγκεκριμένους χώρους, τα "Πορφυρεία". Για ένα γραμμάριο βαφής χρειάζονταν 10.000 πορφύρες γι? αυτό το χρώμα ήταν πανάκριβο.

Τα κοχύλια σαν σχήματα

Τα κοχύλια χωρίζονται:
? σε δίθυρα, με δύο κελύφη, όπως τα μύδια,
? σε γαστερόποδα, με ένα ελικοειδές όστρακο, όπως τα σαλιγκάρια
? σε μονοπλακοφόρα, με ένα κυκλικό όστρακο, και πολυπλακοφόρα
? σε σκαφόποδα, με όστρακο σαν χαυλιόδοντα
? σε κεφαλόποδα, με όστρακο που διαιρείται σε θαλάμους, όπως ο ναυτίλος.
Έχουμε όστρακα που θυμίζουν σκούφο, αυτί, πυραμίδα, αχλάδι, βίδα, σπαθί, βαρέλι, αυγό, βεντάλια, βάρκα, κουπί, καρδιά, ασπίδα ή περικεφαλαία...

 Κοχύλι και μαργαριτάρι.

       Το μαργαριτάρι παράγεται από ορισμένα δίθυρα μαλάκια των θαλασσών και των λιμνών όταν μπει στο κέλυφός τους ξένο σώμα, π.χ. ένας κόκκος άμμου. Τότε το τυλίγουν με μια μαύρη ουσία, την κογχυολίνη, και με απανωτά στρώματα «μαργάρου», μιας σκληρής ουσίας με φωτεινή λάμψη, δημιουργούν τη γνωστή στρογγυλή μαργαριταρένια πέρλα, συνήθως σε λευκό, κρεμ ή ροζ χρώμα.

Τα κοχύλια σαν φυσικό χρήμα

      Το όστρακο ως μέσο συναλλαγής το συναντάμε σε διάφορες φυλές της Αφρικής και σε ιθαγενείς της Αμερικής, όπως οι αρχαίοι Αζτέκοι του Μεξικού. Στα νησιά του Ειρηνικού χρησιμοποιήθηκε σαν νόμισμα το κοχύλι «κυπραία μονέτα» μια κότα κόστιζε 50 κυπραίες και μια αγελάδα 300 κυπραίες.

Τα κοχύλια στην αρχιτεκτονική

      Στην εποχή της Αναγέννησης, σε πολλά κτίρια υπήρχαν αετώματα σε μορφή  κοχυλιών. Το ωραιότερο όμως είναι το «Σπίτι των κοχυλιών» στην Ισπανία, του 16ου αιώνα, καλυμμένο με εκατοντάδες σκαλισμένα όστρακα.

Λογοτεχνία και κοχύλι

Αμέτρητοι ξένοι και Έλληνες πεζογράφοι και ποιητές έγραψαν για κοχύλια:

«Πώς να χωρέσει ο ουρανός σε μια κοχύλα ρόδινη...» (Οδ. Ελύτης, Ήλιος ο πρώτος)

«Τα μάτια σου δύο τραγικά κοχύλια...»  (Γ. Σεφέρης, Τρία κρυφά ποιήματα)

Τι είναι τα  κοχύλια; Τι είναι τα μαλάκια;

       Το κοχύλι (ή όστρακο) είναι το σκληρό κέλυφος που καλύπτει μικρούς, ασπόνδυλους οργανισμούς και επειδή είναι μαλακοί, τους ονομάσαμε «μαλάκια». Τα μαλάκια εμφανίστηκαν πριν από 600 εκατομμύρια χρόνια! Τα Μαλάκια είναι μια μεγάλη συνομοταξία ασπόνδυλων ζώων, στην οποία συγκαταλέγονται καλαμάρια, χταπόδια, σουπιές, σαλιγκάρια, πεταλίδες, μύδια, στρείδια, χτένια και πολλά άλλα λιγότερο γνωστά ζώα. Υπολογίζεται πως υπάρχουν περισσότερα από 100.000  είδη. Τα μαλάκια εμφανίζουν διαφορές, όχι μόνο στο μέγεθος και στην ανατομική δομή, αλλά και στη συμπεριφορά τους και στο ενδιαίτημα διαβίωσής τους. Είναι το μεγαλύτερο θαλάσσιο φύλο και αποτελεί περίπου το 23% του συνόλου των γνωστών θαλάσσιων οργανισμών. Πολυάριθμα μαλάκια ζουν επίσης σε γλυκά ή υφάλμυρα νερά, αλλά και σε χερσαίους οικότοπους.

Ποιά είναι η χημική σύσταση των κοχυλιών;

      Τα όστρακα παράγονται με έκκριση χημικών ουσιών από τον μανδύα, ένα σαρκώδες όργανο του σώματος των ζώων, που συχνά επεκτείνεται και έξω από το όστρακο. Το ίδιο το σκληρό όστρακο είναι  φτιαγμένο από ανθρακικό ασβέστιο (CaCO₃) στην κρυσταλλική μορφή του καλτσίτη ή του αραγωνίτη. Το εξωτερικό του οστράκου καλύπτεται συχνά από ένα είδος «επιδερμίδα» που ονομάζεται περιόστρακο και παίζει έναν σημαντικό ρόλο στην διαδικασία κρυστάλλωσης των συστατικών του οστράκου.

Που ζουν τα μαλάκια;

     Από την ακτή έως τα μεγάλα βάθη ο βυθός της θάλασσας χωρίζεται από τους επιστήμονες σε διαφορετικές βαθμίδες κάτι δηλαδή σαν οικολογικές ζώνες στις οποίες επικρατούν ιδιαίτερες συνθήκες και ως εκ τούτου φιλοξενούνται γενικά διαφορετικά είδη οργανισμών και στη περίπτωση μας μαλάκια. Οι ζώνες που μας ενδιαφέρουν είναι:

Υπερπαράλια Ζώνη είναι η περιοχή που βρέχεται από τα σταγονίδια των κυμάτων.

Μεσοπαράλια Ζώνη είναι η ζώνη της ακτής που δεν βρέχεται συνέχεια από το νερό αλλά επηρεάζεται συνέχεια από την παλίρροια.

Υποπαράλια ζώνη είναι συνέχεια κάτω από το νερό μέχρι περίπου τα  40 μέτρα, μέχρι δηλαδή το βάθος όπου φθάνει αρκετό φως για την έντονη ανάπτυξη διαφόρων φυτών.

Γιατί τα κοχύλια στις ακτές είναι άδεια;

      Το κοχύλι είναι ο εξωσκελετός ενός ζώου με μαλακό σώμα και εκκρίνεται για να χρησιμεύει ως μέσο προστασίας. Το ζώο είναι στενά συνδεδεμένο με το κοχύλι του και γενικά πεθαίνει κατά τον αποχωρισμό του από αυτό, οπότε αυτός είναι  ο βασικός λόγος όπου τα κοχύλια στις ακτές είναι άδεια.

Πώς τρέφονται τα μαλάκια;

     Ανάλογα με το είδος της τροφής τους τα μαλάκια διακρίνονται σε: φυτοφάγα, σαρκοφάγα, παρασιτικά και σαπροφάγα. Τα υδρόβια φυτοφάγα τρέφονται με φύκια, διάτομα, και άλλους μονοκύτταρους φυτικούς οργανισμούς. Τα χερσαία φυτοφάγα τρέφονται με φυτά πλούσια σε νερό. Τα σαρκοφάγα τρέφονται κυρίως με μαλάκια και με ασπόνδυλα, καθώς και μικρά σπονδυλωτά ζώα. Σε πολλά είδη παρατηρείται κανιβαλισμός. Τα σαπροφάγα τρέφονται με όλων των ειδών τις αποσυνθεμένες ουσίες, φυτικές και ζωικές.

Τι είναι o βύσσος;

       Δέσμη μεταξωτών νηματίων που εκφύονται από τη βάση του ποδός ορισμένων Δίθυρων Μαλακίων και χρησιμεύει για την προσκόλληση του ζώου σε υπόβαθρο ή για την προστασία του. Ο βύσσος, που εκκρίνεται από ειδικό αδένα, τον βυσσογόνο αδένα, εμφανίζεται σε πολλά γένη, π.χ., Ανομία, Βενέρουπις, Πίννα κ.λ.π. Στα γένη Lima  και Mytilus (μύδι) τα νημάτια συμπλέκονται και σχηματίζουν ένα είδος φωλιάς, όπου το ζώο βρίσκεται σε ασφάλεια. Σε ορισμένα γένη ο βύσσος είναι ασβεστοποιημένος, σε άλλα σκληρός και ανθεκτικός, σε άλλα μεταξοειδής και λεπτός. Από τα μακριά νήματα της πίννας υφαίνονται αραχνοΰφαντα υφάσματα, γάντια ή  κάλτσες. Τα νήματα αυτά λέγονται μετάξι της θάλασσας, είναι ανθεκτικά και στερεά, αλλά τα είδη που κατασκευάζονται από βύσσο είναι ελάχιστα, λόγω της σπανιότητας της πρώτης ύλης, και δεν έχουν οικονομική σημασία.

Πεδία σύνδεσης με το αναλυτικό πρόγραμμα.

Βιολογία, Χημεία, Λογοτεχνία, Ιστορία.

Δραστηριότητες

      Στην σχολική βιβλιοθήκη με σκοπό την αναζήτηση βιβλίων, περιοδικών, εγκυκλοπαιδειών και ότι άλλο ενημερωτικό υλικό είχε σχέση με μαλάκια και τα κοχύλια. Επίσης επισκεφτήκαμε το εργαστήριο πληροφορικής για αναζήτηση πληροφοριών μέσω του διαδικτύου.

Συμμετείχαμε στον καθαρισμό γειτονικής παραλίας.

Σχήμα 2: Καθαρισμός γειτονικής παραλίας.

Εκπαιδευτικές επισκέψεις

Πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε γειτονικές παραλίες με σκοπό την αναζήτηση και συλλογή κοχυλιών.

Σχήμα 3: Από την επίσκεψη σε γειτονική παραλία.

 Η ταξινόμηση των κοχυλιών

      Στη Γη υπάρχει τεράστιο πλήθος οργανισμών, κάτι που ονομάζουμε βιολογική ποικιλότητα ή βιοποικιλότητα ειδών. Για να μελετηθούν αυτοί οι οργανισμοί, θα πρέπει όπως καταλαβαίνετε με κάποιους τρόπους να τους ομαδοποιήσουμε. Η ομαδοποίηση, δηλαδή η ταξινόμηση των οργανισμών γίνεται με συγκεκριμένα κριτήρια, τα οποία αφορούν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τους. Τέτοια κριτήρια είναι η μορφή που έχουν (μορφολογικά κριτήρια), η λειτουργία που επιτελούν (λειτουργικά κριτήρια), η δομή τους (δομικά στοιχεία), ή ακόμα και οι ειδικές σχέσεις μεταξύ τους. Πολύτιμο επομένως εργαλείο της ποικιλίας της ζωής και την αναγνώριση των μορφών της αποτελεί η συστηματική ταξινόμησή της. Η συστηματική ταξινόμηση στοχεύει στην κατάταξη των οργανισμών σε ομάδες και στην ανάδειξη των φυλογενετικών σχέσεων ανάμεσα στους πληθυσμούς τους, των σχέσεων δηλαδή που αφορούν την εξελικτική τους ιστορία.

      Το σύστημα του Λινναίου για την διευθέτηση των οργανισμών είναι ένα ιεραρχικό σύστημα ταξινόμησης. Η ιεραρχία των ταξινομικών βαθμίδων έχει επεκταθεί σημαντικά από την εποχή του Λινναίου. Πλέον περιλαμβάνει επτά υποχρεωτικές βαθμίδες για το ζωικό βασιλείου. Οι 7 ταξινομικές βαθμίδες των ζώων φαίνονται στο παρακάτω σχήμα:

Καθώς μεταβαίνουμε σε χαμηλότερο επίπεδο, δηλαδή από το βασίλειο προς το είδος, τα κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των οργανισμών είναι περισσότερα. Η βασική μονάδα ταξινόμησης των οργανισμών είναι το είδος.

     Κάθε είδος έχει ένα λατινικό όνομα που  αποτελείται από δύο λέξεις οι οποίες γράφονται με πλάγια γραφή. Η πρώτη  λέξη δηλώνει το όνομα του γένους, είναι ουσιαστικό και γράφεται πάντοτε με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα. Η δεύτερη λέξη είναι το ειδικό επίθετο που αρχίζει πάντοτε με μικρό γράμμα. Η δεύτερη λέξη, μαζί με την πρώτη, δείχνουν το όνομα του είδους. Το ειδικό επίθετο δεν αναφέρεται ποτέ μόνο του. Για τον καθορισμό του είδους είναι απαραίτητη η αναφορά όλου του διωνύμου. Για παράδειγμα, το επιστημονικό όνομα της ελιές είναι Oleaeuropea.

Συμπεράσματα

       Οι μαθητές, μέσα από το πρόγραμμα, έμαθαν να συνεργάζονται σε ομάδα, ανέπτυξαν γνώσεις και δεξιότητες μέσα από τις επισκέψεις σε παραλίες.  Μάθανε πως γίνεται μια βιβλιογραφική έρευνα στο σχολείο  και πως μπορούμε να την παρουσιάσουμε στην τοπική κοινωνία. Γνωρίσανε τον κόσμο των μαλακίων και ποια από αυτά είναι απειλούμενα είδη. Απόκτησαν θετική στάση για τα σχολικά προγράμματα και συνειδητοποίησαν  ότι έξω από φόρμες και καλούπια μέσα από μια ανοικτή διαδικασία μάθησης χωρίς αυστηρά όρια αλλά με θέληση για μάθηση μπορούν να δημιουργήσουν κάτι ξεχωριστό. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

• Βασάλα Παρασκευή (2015),Θέματα εκπαίδευσης και κατάρτισης.
• (1991)Μαλάκια, Εγκυκλοπαίδεια Επιστήμη και Ζωή τόμος 11 σελ. 334.
• Κοχυλιών,συλλογή(1996).Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 36 (Σελίδα 34). Αθήνα Πάπυρος.
• Πορφύρα (1996).Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 50 (Σελίδα 227). Αθήνα Πάπυρος.
• Βύσσος (1996),Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 15 (Σελίδα 405), Αθήνα Πάπυρος.
• Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Ζωολογία, σελίδα 221.

• Μανούσης Αθ.(2012), ΤΑ ΚΟΧΥΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη.
• Φατσέα,  Ε. (2014, Ιούλιος 12) Τα κοχύλια είναι παντοντινά? Εφημερίδα Η Καθημερινή,
• The Sea Sells of Greece/Τα κοχύλια της Ελλάδας, Σελ. 17
• Περιοδικό, «Αρχαιολογία & Τέχνες», τεύχος 89, Δεκέμβριος 2003.

Ιστογραφία:

• http://www.wwf.gr/images/pdfs/invertebrates.pdf
• http://www.redjaen.es/francis/?m=c&o=41124&letra=&ord=&id=41125
• http://wol.jw.org/el/wol/d/r11/lp-g/102001687
• http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=141549
• http://cretazine.com/crete/routes/crete-360/item/1699-o-vythos-ton-asterousion
• http://www.aquaticinvasions.net/2008/AI_2008_3_3_Banon_etal.pdf
• http://www.zervonikolakis.lastros.net
• http://www.marlin.ac.uk/species/detail/1920
• http://www.naturamediterraneo.com/forum/topic.asp?TOPIC_ID=21252
• http://www.notteesale.it/images/010fotoschede/molluschi/gasterobivalvi/scharcadinoe.htm
• http://www.huffingtonpost.gr/2016/02/19/story-kefalopedo-naftilos_n_9271790.html
• http://www.aegean.gr/newspaper
• http://www.enidrio.gr/el/mollusks
• http://www.kathimerini.gr/779182/article/ereynhtes/stoys-ereynhtes/ta-koxylia--einai-pantotina

Τα κοχύλια της Λέρου